een NKdeE CR&D schrijfsel over Joseph Beuys, de duale modi in de organisatie van ons sociaal gedrag en de vlek als aleatorisch aanspreekpunt voor directe waarneming/grafische creatie
INTUITIE / EXTREME WAARNEMING / WAARNEMING VAN HET EXTREME / WAARBIJ HET DENKEN AAN / ZIJN BEGIN IS / DE COUPE KUNSTMATIG VOEREN / EXPERIMENT (GRENZEN / IN HET GEGEVENE / ACTIEF BINNENSTAAN (13,5×29,2cm – Beuys 1965)
****
**
*
noot vooraf: de grijze gedeeltes van onderstaande tekst vormen (soms dubieuze) aanzetten tot nieuwe groeisels in de Neo-Kathedraalse Leer en kunnen worden overgeslagen door ketterse lezers, zalig zij hun lot.
Oscillatie
In 2015 verscheen bij Surkamp Verlag onder de titel ‘Mysterien für alle’ een collectie ‘Kleinste Aufzeichnungen’ van Joseph Beuys (ISBN 978-3-518-22492-2). De aantekeningen die redacteur Steffen Popp plukte uit het door Eva Beuys uitgegeven documentatieboek ‘Das Geheimnis der Knospe zarter Hülle’ (2000) vormen eigenlijk een goede introductie tot de rijke denkwereld van de Duitse kunstlegende.
De aantekeningen, gekribbeld op eender welk papier dat voorhanden was, variëren van schematische weergave van ideeën tot lyrische stukjes (visuele) poëzie. Het is het werk van een creatief bezeten werker die de gedachtebewegingen waaraan hij onderhevig is, snel wil vastleggen voor ze hem ontglippen.
Woorden in beweging dus, een schamele reflectie op papier van de realiteit van het denken. “Das Wort Gestalt Schaffende Geistrealität” (p. 14-15). Voor elk van die diepzinnige kribbels krijg je in het boek het origineel papiertje met daarnaast een minutieuze transcriptie. Gelukkig maar want het handschrift van Beuys is bijwijlen ronduit onleesbaar.
Eens je enkele van die blaadjes hebt doorgenomen, kom je als lezer tot de vaststelling dat je de gedachten kan volgen. De woorden roepen associaties op en zo wordt er een richting aangereikt. Geen conclusies, wel flarden, prikkels, tekens op de weg waardoor je de gedachte kan ‘meedenken’. De woorden vormen geen sluitende redeneringen waar je het mee eens of oneens kan zijn, ze spreken je directer aan, je volgt intuïtief de voor je geopende weg.
Dit boek ‘lezen’, er door bladeren is, voor mij althans, een enorm stimulerende ervaring. Ik neem deze ‘kortste aantekeningen’ dan ook graag als uitgangspunt voor een serietje schrijfsels over ‘intuïtie’ e. a.
Je kan de notities van Beuys een lyrische weergave noemen van wat hij niet kon weergeven in essays of andere media omdat elke andere weergave sowieso een reductie zou zijn. Een reterritorialisatie van de vluchtwegen van zijn denken op het immer veranderende ‘plan de consistence‘, zou Gilles Deleuze zeggen, met in zijn achterhoofd het ‘alles’ (Tout) van Bergson dat elk moment totaal verandert. Een virtueel gebeuren dat overgaat in actualisatie (stolling, codering tot talig denken of impuls tot handeling) die wederom overgaat (oplost, decodeert) in een nieuw virtueel gebeuren dat zich vervolgens weer wil actualiseren…
Niet de causale verbanden bepalen het denken, niet de opeenvolging van stimuli in de met Latijnse benamingen tot objecten gereduceerde loci in het brein: het is, naar mijn aanvoelen (ik ben uiteraard geen cognitief wetenschapper) eerder het meanderende gebeuren (als je dat begint op te delen in causaal gelinkte gebeurtenissen, zit je al in het soort ‘gebeurtenis-als-object’ denken van kwispels zoals Alain Badiou), die bepaalt hoe het denken ons naar handelen stuurt. De Kathedraalse Leer heeft geen oog voor een causaal te duiden voortgang van A naar B waarbij B dan een talige uiting of gedachte is of een handeling, een vatbaar of registreerbaar object. Het denken wordt op mijn Werf eerder geduid als energetisch fenomeen, een voortdurende oscillatie tussen de polen van virtualisatie en actualisatie die zich voordoet in het levende organisme.
Immers, elke mentaal gebeuren onder impuls van perceptie van de omgeving, hoe miniem ook, verandert het geheel van het gebeuren. De neuroanatomische localisatie van deelprocessen is welkom in onze drang naar schematisering van interactieve ‘objecten’ (het bewijst of onderbouwt het model met verifieerbare testresultaten) maar veel verklaren doet zulks niet. Er bestaan geen objecten die interageren, er vinden bewegingen plaats. Bewegingen die op elkaar inspelen & de Kathedraalse Leer benadrukt de voortdurende verandering van het geheel van het gebeuren, een cyclus van virtueel bewustzijn dat de ervaringsgerichte kennisprocessen stuurt naar actualisatie, articulatie in de vorm van handelingen of een bewuste verwoording van een ‘gedachte’.
Intuïtie
Het woord is gevallen. Intuïtie is eeuwenlang in het verdomhoekje van de Westerse wetenschap en filosofie geduwd (1). Het denkproces is voor zover wij ons kunnen herinneren tot het spreekwoordelijke toe als onbetrouwbaar geduid. Het adjectief in ‘een intuïtief persoon’ was meestal een eufemisme voor ‘dwaas’ en ‘onbedachtzaam’.
In deze systematische minachting voor intuïtief gedrag in de Westerse cultuur kwam, alle ‘irrationele’ tegenstromen in de cultuur ten spijt, pas echt verandering op het eind van WOII toen B.F. Skinner (de immer sceptische Skinner van de X-Files is er naar vernoemd) en andere radicaal-behaviouristen zich begonnen te focussen op de overmaat aan manipuleerbare automatismen in onze gedragingen. De modellen van de cognitieve psychologie die daarop volgden konden later gestaafd worden met meetbare neurologische onderzoeksresultaten.
De overtuiging dat wij mits voldoende oefening en discipline ons gedrag door ratio en niets dan ratio konden sturen werd op deskundige wijze onderuit gehaald, want over heel wat handelingen en oordelen wordt helemaal niet bewust nagedacht voor ze uitgevoerd of uitgesproken worden. De onfeilbaarheid van gedrag op basis van ratio werd ook ondergraven door onderzoek naar vaak misleidende visuele perceptie. Dat deze bevindingen enorme consequenties hadden in diverse velden ligt voor de hand.
Wat bv. met onze filosofische mijmeringen over ‘vrije wil’? Hoe berecht je iemand die beweert uit ‘onweerstaanbare drang’ gehandeld te hebben? En is de verslaafde niet eerder het slachtoffer van de doorwoekerende automatismen in zijn brein dan de karakterloze zwakkeling die domweg zijn genotsdrang volgt? Een al te makkelijk toegepaste stigmatisering die voorbijgaat aan het feit dat menig verslaafde absoluut van zijn verslaving af wil (rationeel, wanneer hij nadenkt, reflecteert), maar daar niet in slaagt omdat zijn eigen brein hem de pas afsnijdt (de onder zorgwerkers befaamde metafoor van paard en ruiter uitgewerkt door Reinout Wiers, zie http://www.uva-alumni.nl/document.doc?id=34 ).
Vanuit de verworvenheden van de cognitieve wetenschap en met de steile opgang van de neuro(bio)logie konden al vlug steekhoudende hypothesen rond ‘intuïtie’ als bron van kennisverwerving (de aanwezigheid van ‘implicit learning’ in het ‘learning process‘) worden gevormd. Enkele belangrijke gevolgtrekkingen kwamen daaruit (ik poog hier de huidige concensus weer te geven):
- Intuïtie is het gevolg van een – weliswaar onbewust – leerproces. Iedereen maakt dagelijks (micro)beslissingen op basis van een aanvoelen, waarbij ‘niet (meer) nagedacht hoeft te worden’. Het verloop van deze beslissingen bleek onbereikbaar en niet te controleren voor/door het expliciete, rationele bewustzijn als dusdanig. Je kan de intuïtieve impuls niet bewust beïnvloeden, van response doen veranderen. Het enige wat je kan doen is de impuls onderdrukken (‘wegdenken’) of vermijden dat die getriggered wordt.
- Intuïtief gestuurd gedrag werkt gigantisch veel sneller dan hert beredeneerde denken (het ‘Impulsive System‘ versus het ‘Reflective System’ zie fig. 1 hieronder). We winnen bij het aanleren/uitvoeren van doelgerichte handelingen enorm veel tijd door een heel deel van wat we binnenkrijgen ‘gedachteloos, ‘intuïtief’, quasi rechtstreeks van de waarneming naar de gepaste handeling te sturen. Bij een rood licht dat op groen springt, denken we geen seconde na, we gaan daar niet over reflecteren, we vertrekken gewoon. Het signaal ‘groen licht’ start zonder interventie van ons reflectief systeem de handelingssequens ‘vertrekken’ op. Impulsief, intuïtief. Steekt er dan toch nog plots een voetganger over, dan triggered hetzelfde Impulsief Systeem een stopsequens die de vorige handelingssequens overruled.
- Sommige gebeurtenissen die wij waarnemen werken als ‘predictor‘ voor een serie van ‘gedachten’ of handelingen, dit ook weer door tussenkomst van het Ervaringsgerichte bewustzijn (Experiential awareness). De boer wordt weervoorspeller door naar de lucht te kijken en naar de koeien te luisteren. Een verdedigende basketter ‘kent’ de schijnbeweging van zijn tegenstander en is daardoor in staat om hem de pas af te snijden. Hij doet dat automatisch, in een fractie van een seconde, zonder erbij na te denken.
Soms zijn er zelfs predictors van predictors, zodat de ‘gewonnen’ tijd begint te neigen naar ‘waarzeggerij’. Het New Age denken speelt daar met graagte op in met fantastische ‘ziener’-verhalen doorspekt met hoog-spirituele metaforen en pseudo-filosofische duidingen. De grond van waarheid is dat langdurige training het Ervaringsgerichte bewustzijn inderdaad efficiënter, meer receptief kan maken voor ‘voorspellende’ impulsen. Meestal blijft die aanspreekbare, ingeprente kennis echter beperkt tot één vakgebied. Schaakmeesters zien niet die ene zet, maar de hele afwikkeling van het spel indien die zet genomen wordt. Vraag hen echter niet hoe de koers van bedrijf X gaat evolueren, daar hebben zij evenmin zicht op als de doorsnee dichter…
Modellen van de duale werking van ons brein werden zo uitgewerkt, ik geef hier het werk van Strack & Deutsch uit 2004 als voorbeeld:
fig.1
(klik hier voor een pdf bestand met de synopsis van dit onderzoek)
De twee gelijklopende systemen die we al noemden worden voorgesteld als werkende in nauwe interactie met wat we door ervaring en aangeboren instincten hebben opgebouwd aan ‘Ervaringsgericht bewustzijn’ (Experiential awareness). Je ziet onmiddellijk op dit schema dat de route van perceptie (Perception) naar gedrag (Behavioral schemata) via het Impulsive System veel directer en sneller is. De weg van het Reflective system, langs de syllogistische redenering is complexer, vergt meer tijd en moeite.
Tot zover het eerste deel. Volgende keer onderzoeken we hoe intuïtie en ‘implicit learning’ een rol spelen in creatieve handelingen zoals schrijven en schilderen…
Voetnoten
(1) cfr. Lieberman 2000:
“In our culture, the legacy of intuition is less than inspiring. Intuition is seen as mysterious and unexplainable at best and as something inaccurate, hokey, or epiphenomenal at worst. Freud quipped that it is “an illusion to expect anything from intuition” (Jones, 1953, p. 327). The veiled processes behind our intuitions do not count as arguments or evidence (Smith & DeCoster, 1999), which Goldberg (1983) satirically points out, “[no one every says] give me one good feeling why you think John is wrong” (p. 18).
Our culture is replete with cognitive maxims like “look before you leap” and “think before you act” that suggest that one’s impulses or intuitions tend to be deeply flawed. Our educational institutions give “little attention to the development of intuitive understanding” suggesting that intuition is not highly valued as a product of education (Bruner, 1960, p. 56). “
Aanvullende lectuur/Bibliografie
Massimo Pigliucci, Answers for Aristotle: How Science and Philosophy Can Lead Us to A More Meaningful Life, ISBN 978-0465021383 heeft een boeiend hoofdstuk over intuïtie vanuit een dubbele wetenschappelijk-filosofische optiek, kijk hier voor een bespreking: https://www.brainpickings.org/2012/11/08/the-science-of-intuition-answers-for-aristotle/
Matthew D. Lieberman, Intuition: A Social Cognitive Neuroscience Approach, 2000. Paper, available here: http://www.scn.ucla.edu/pdf/Intuition.pdf
Wikipedia-lemma over Intuition (Engels) of Intuïtie (Nederlands)
